Gender - co to jest?

Czym właściwie jest Gender? Co oznacza ten powtarzany przez media setki razy termin? Jakie kategorie opisuje? Co próbuje badać oraz jakie są jego korzenie?

Samo pojęcie pierwotnie związane było stricte, i nadal zresztą jest, z gramatyką języka angielskiego. Gender to nic innego, jak określenie rodzajnika gramatycznego: 'he','she','it' po polsku: on, ona, ono i takie jest jego właściwe tłumaczenie i pierwotne pochodzenie. W tym też znaczeniu, do połowy XX wieku był rozumiany i używany. W latach sześćdziesiątych, termin gender nabrał nowej treści i w nowym rozumieniu zaczął pojawiać się w socjologicznych pracach naukowych. Do nauki wprowadzany został przez środowiska kobiece i przychylne im kręgi akademickie. Jest ściśle związany z rewolucją feministyczną i w swoim nowym znaczeniu, eksponowanym dzisiaj, zaczął spełniać rolę opisywania rozszerzonej kategorii rozumienia płci.

W kulturze anglosaskiej, która była pionierem i propagatorem nowej roli, zastąpił właściwie dotychczasowe słowo sex, oznaczające nic innego jak właśnie płeć. O ile jednak sam termin sex jest i pozostaje pojęciem opisu płci stricte biologicznym, naturalnym, wskazującym na różnice wynikające z uwarunkowań genetycznych, o tyle gender jako termin i idące za nim rozumowe oświecenie rości sobie prawo do przekraczania granic wynikłych z różnic w budowie anatomicznej i przedstawia się nową kategorią społeczną. W sensie pojęciowym znajdujemy tutaj odrzucenie przeświadczenia o różnicach między płciami, szczególnie na polu kultury, wynikającymi z natury, mamy natomiast budowę przekonania ukierunkowanego, czy też wyjaśniającego odmienności powodowane kontekstem społecznym i środowiskowym. W takim właśnie ujęciu gender określa płeć, bada i opisuje indywidualne role jakie pełnią mężczyźni i kobiety w społeczeństwach, poszukując przyczyn ich występowania nie w cechach naturalnych, czy też mówiąc inaczej, atrybutach przyrodzonych, wskazuje je raczej jako zespół cech nabytych podczas socjalizacji, warunkowanych w określonych ramach kulturowych.

Jednostka, wskazuje gender, niejako przyswaja modele zachowań właściwe dla jej płci ze świata zewnętrznego, bezwolnie i bezświadomie przyjmując wzory narzucone przez otoczenie. W wolnym tłumaczeniu na język polski gender jest i oznacza tzw. płeć społeczno-kulturową. Początek Gender jako kategorii poznawczej, jak już wyżej wspomniano, datujemy na lata sześćdziesiąte XX wieku, ten burzliwy okres na nowo definiowanej wolności przyniósł również odkrywcze spojrzenie na relacje damsko-męskie. Jest to czas początku tzw. drugiej fali feministycznej, gdzie po zakończonej z sukcesem batalii o uzyskanie pełnej równości wobec prawa - postulaty pierwszej fali feminizmu - do głosu dochodzi przekonanie, że zdobyte już formalne równouprawnienie płci nie jest i nie może być tożsame z rzeczywistą równością osobową. Prawdziwa równość nie zatriumfuje dopóty - podnoszą środowiska mniejszościowe oraz kobiece - dopóki nie zmieni się sposób rozumienia i oceny rzeczywistości przez społeczeństwa. Utwierdza się przekonanie, iż przez wieki ukształtowana mentalność oraz wynikające z niej zastygłe zasady relacji społecznych w swym pniu - tzw. model patriarchalny - noszą cała gamę różnorakich form dyskryminacji i bez głębokiej zmiany na poziomie świadomości obywateli, nie uda się osiągnąć pożądanego stanu sprawiedliwości społecznej.

Tak ukształtowany pogląd, mając na uwadze zdefiniowanie na nowo modelu interakcji społecznej w relacji mężczyzna - kobieta, a raczej lepiej byłoby chyba w tym miejscu powiedzieć człowiek - człowiek, za naturalny cel i sprzymierzeńca zarazem obrał sobie jako nośnik, przekaźnik i wyraziciela doświadczenia jednostki w zbiorowości, szeroko rozumianą kulturę. Poprzez jej przekształcenie oraz nowe ujęcie, w imię walki o sprawiedliwość, podejmuje się próbę przebudowy wizji roli jednostki - jako wyjętej z negatywnie warunkującego dotychczas kontekstu biologicznego tzw. "determinizmu biologicznego" - w społeczeństwach. W efekcie, dzisiaj płeć społeczno-kulturowa traktowana jako nauka, obejmuje swoim zainteresowaniem wszystkie możliwe wymiary życia ludzkiego, poczynając od sposobu ubierania się, poprzez nierówności ekonomiczne i przemoc, na stylach sprawowania władzy oraz nieobecności reprezentacji kobiet w polityce kończąc. W wynikach swoich prac oraz ustaleń, zwraca uwagę i szeroko podkreśla kontekst ewolucji oraz różnorodności rozumienia ról płciowych w dwóch głównych wymiarach: "…kierując uwagę na zmienność w czasie i przestrzeni pojęcia męskości i kobiecości (…) ich ról oraz oczekiwań społecznych kierowanych pod ich adresem skłania do namysłu nad ich współczesną postacią jako historycznie powstałą, a więc taką, która może być kształtowana zgodnie z uznawanymi wartościami, a tym samym uprawomocnia dążenia do jej zmiany".

Jako przykład przywoływana jest często sytuacja z początku XX w., kiedy kobiety nie miały np. prawa głosu, możliwości wolnej edukacji, czy podjęcia studiów. Te same różnice wskazuje jako wypływające z kontekstu geograficznego tj. wynikłe z obowiązującej na danym obszarze tradycji, religii i związanych z tym obyczajów - tutaj często jako przykład przywoływana jest sytuacja kobiet w krajach arabskich, ale również zróżnicowanie wynikające np. ze środowiska miejskiego lub wiejskiego, w jakim kształtują się relacje, mówią zwolennicy gender, przykładowo: po dziś dzień nie do zaakceptowania na wsi jest wychowywanie małych dzieci, czy korzystanie z urlopów rodzicielskich, przez ojców. Zwolennicy gender chcą to zmienić.

Pod koniec osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku do kategorii Gender dołączyła nowa gałąź badań nad zróżnicowaniem płci tzw. teoria queer. Wynika ona z tych samych źródeł "perspektywa queer to po prostu jeden z nurtów teoretycznych i metodologicznych w obrębie gender" skupia się również na poszukiwaniu społecznych czynników kształtujących osobowość, za przedmiot badań ma natomiast opisywanie różnic wynikających z preferencji seksualnych tj. np. homoseksualizm, biseksualizm, transseksualizm, które zgodnie z teorią gender - podobnie jak heteroseksualizm zresztą - traktuje z jednej strony jako wykształcone na gruncie kultury i jako takie w pełni uprawnione i równe wobec siebie oraz jednocześnie, w tym wypadku orientacje inne niż heteroseksualizm, będące w chwili obecnej marginesem tylko i wyłącznie z powodu kontekstu kulturowego i wynikającego z tej perspektywy społecznego tłamszenia przez obowiązującą normę. W queer spotykamy terminy "udwuznacznienie płci", "płynna tożsamość", "sztywna norma dwupłciowości", kwestionujące jako błędny pogląd o jedynie dwóch przyrodzonych płciach. Zwolennicy tej perspektywy postulują usunięcie z dokumentów urzędowych podziału na kobietę i mężczyznę i wskazują na mnogość płci określanych autodefinicją, możliwą oczywiście do zmiany na każdym etapie życia, uzależnioną w czasie od subiektywnego poczucia osoby oraz ewentualną preferencją seksualną jednostki. Starają się podkreślać i przedstawiać perspektywę osób o odmiennych preferencjach i zwracać uwagę na trudności i dyskryminację z jakimi spotykają się przedstawiciele tych grup np. przy chęci podjęcia się wychowywania dzieci.