Psychoterapeutyczny aspekt sakramentu spowiedzi

Autor zwraca szczególną uwagę na to, że istoty tego sakramentu spowiedzi nie można redukować tylko do psychoterapii. Równocześnie podkreśla potrzebę wprowadzenia do praktyki spowiadania pewnych elementów psychoterapeutycznych, między innymi w odniesieniu do poczucia winy. Znakomita pomoc dla spowiedników i duszpasterzy.

Fragment książki

W Ewangelii według św. Matusza czytamy: „Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię” (Mt 11, 28). Są to słowa Jezusa skierowane do Jemu współczesnych, którzy borykali się z rożnymi trudnościami, szukając drogi wyjścia z dręczących ich problemów. Obecnie, w XXI wieku, w dobie rozwiniętej technologii, komputeryzacji i liberalizmu, żyje się na zupełnie innym poziomie mentalnym niż za czasów Jezusa. Jednakże pomimo tych wielkich zmian i różnic człowiek w swoim sercu nieustannie potrzebuje tych samych uzdrawiających słów z Ewangelii Mateuszowej.

Wskutek industrializacji, sekularyzacji, tysięcy rożnych ideologii, nurtów psychologicznych, pośpiechu życia, braku czasu i wpływu mediów człowiek współczesny wydaje się zagubiony i potrzebuje prawdziwego światła dla duszy, która niezmiennie pragnie karmić się tym, co jest prawdą. Wszechobecny relatywizm, będący jednym z przejawów kultury postmodernistycznej, przenika do umysłów ludzi Kościoła i stwarza zagrożenie dla wiary, tradycji i nauki Magisterium. Dotyczy to w dużej mierze życia sakramentalnego Kościoła, w szczególny zaś sposób uzdrawiającej mocy sakramentu pokuty i pojednania, którego praktyka w wielu krajach została zminimalizowana, a nawet wyeliminowana. Przyczyną tego jest upowszechniane przekonanie o jego nieprzydatności lub wręcz o stwarzaniu przezeń zagrożenia dla indywidualności ludzkiej. Sprowadza się go zatem do bardzo okrojonych rytów, wyklucza się spowiedź indywidualną na rzecz absolucji generalnej, a nawet zamiast niej odsyła się do psychoterapeuty.

Współczesne społeczności oferują ludziom – kobietom i mężczyznom – niezliczone sposoby radzenia sobie z trudnościami wynikającymi ze strachu, rozpaczy, choroby, grzechu i winy1. Są to rożnego rodzaju poradnictwa, grupy wzajemnej pomocy oraz gabinety psychoterapeutyczne i psychiatryczne. Wiele z proponowanych metod pomocy w swej formie zbliża się do sakramentu pokuty. Ten jednak ma charakter unikatowy i podobnie jak w początkach Kościoła, tak i dzisiaj ma tę samą moc leczenia ludzkiego wnętrza. Środkiem leczącym jest w nim fundament życiodajnego zjednoczenia z Bogiem, które stanowi uświęcenie przez łaskę jako rezultat nadprzyrodzonego odrodzenia w sakramentalnym znaku chrztu świętego. Natomiast grzech oznacza zagrożenie dla tego zjednoczenia, a nawet zerwanie nadprzyrodzonej więzi życia z Bogiem Ojcem, Synem i Duchem Świętym, co jest dla człowieka największym dramatem zarówno duchowym, jak i psychicznym. Chrześcijanin jednak nadal pozostaje umiłowanym dzieckiem Ojca jako „syn w Synu” (zob. Ef 1, 5). Nawet wówczas, gdy z powodu grzechu śmiertelnego okaże się synem marnotrawnym (zob. Łk 15, 1-32). Bóg bowiem, jako zawsze kochający i miłosierny Ojciec, cierpliwie czeka na powrót zagubionego grzesznika. Szanując jego synowską godność, nie zmuszając do zawracania z niewłaściwej drogi życia, ktorą tak chętnie proponuje współczesny świat, wzbudza w nim tęsknotę za rodzinnym domem, zachęcając w ten sposób do powrotu.
Jak zauważa Jan Paweł II, komentując przypowieść o synu marnotrawnym, „Jezus pomaga nam zrozumieć, że grzech jest obrazą wymierzoną w miłość Ojca. Smutny jest stan, do jakiego doprowadza się syn. Odpowiada on położeniu Adama i jego potomków po popełnieniu pierwszego grzechu. W swojej przypowieści Jezus przekazuje nam jednak kojący i podnoszący na duchu wielki dar: objawienie miłosiernej miłości Ojca, ktory czeka z otwartymi ramionami na powrót syna marnotrawnego, by przytulić go do piersi, swoim przebaczeniem przekreślić wszystkie konsekwencje grzechu i urządzić dla niego ucztę – święto nowego życia (zob. Łk 15, 11-32). Ileż nadziei wzbudziła w sercach, ileż powrotów do Boga umożliwiła w ciągu stuleci chrześcijaństwa ta przypowieść, przytoczona przez Łukasza, który słusznie został nazwany ≪pisarzem łagodności Chrystusa≫ (scriba mansuetudinis Christi). Sakrament pokuty należy do dokonanego przez Jezusa objawienia miłości o ojcowskiej dobroci Boga”.

Liczne nauki Jana Pawła II podczas pielgrzymek, a także w wielu dokumentach, nawoływały nieustannie do podkreślania ważności i aktualności sakramentu pokuty dla współczesnego człowieka. Ta nauka oraz świadectwo Papieża wobec współczesnego kryzysu sakramentu pokuty w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, a także własne doświadczenia autora niniejszej pracy jako duszpasterza, dotyczące palącego problemu odchodzenia od indywidualnej praktyki sakramentalnej, stanowią podstawowy powód podjęcia badań w tym zakresie. Nie można przy tym pominąć cennego wkładu, jaki w to zagadnienie wnoszą współczesne badania w dziedzinie psychologii i psychiatrii. Kościół w swym nauczaniu i praktyce sakramentu pokuty winien te osiągnięcia nauk humanistycznych brać pod uwagę, gdyż tylko wówczas będzie mógł w pełni odpowiedzieć na problemy współczesnego człowieka. Z tego powodu niniejsze badania, choć zagadnienie sakramentu pokuty jest bardzo szerokie, poświęcone zostaną jednemu tylko jego wymiarowi, a mianowicie aspektowi psychoterapeutycznemu. Celem pracy będzie zatem ukazanie wymiaru psychoterapeutycznego, jaki sakrament pokuty ma ze swej natury. Wzięcie pod uwagę dokonań nauk współczesnych, zwłaszcza psychologii, będzie pomocne w zrozumieniu tego aspektu, znalezieniu właściwego aparatu językowego, a także w określeniu granic pomiędzy psychoterapią a sakramentem pokuty.

Analizy te prowadzone będą na podstawie wybranej literatury teologicznej i psychologicznej publikowanej po Soborze Watykańskim II. Kryterium wyboru z przebogatej polskiej i obcojęzycznej literatury teologicznej na temat sakramentu pokuty i pojednania to ortodoksyjność autorów i ich doktryny. Dużą jej część stanowić będzie nauczanie papieża Jana Pawła II. Natomiast odnośnie do literatury psychologicznej podstawą wyboru będzie klasyczność myśli oraz praktyczność treści. Wiele pozycji książkowych i artykułów stanowić też będzie literatura z pogranicza dziedzin – teologii duchowości i psychologii.

WSTĘP

Rozdział I TEOLOGICZNE I PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
1. Podstawy teologiczne sakramentu pokuty i pojednania
1.1. Pojecie sakramentu w teologii katolickiej
1.2. Teologia grzechu
1.3. Nawrócenie i pojednanie w Starym Testamencie
1.4. Ustanowienie sakramentu pokuty i pojednania
1.5. Miłosierdzie i przebaczenie istotą sakramentu pokuty i pojednania
2. Podstawy psychologiczne sakramentu pokuty i pojednania
2.1. Wymiar kognitywny sakramentu pokuty i pojednania
a) Rola pamięci w rachunku sumienia
b) Rola wyobraźni w rachunku sumienia
c) Rola analizy myślowej w rachunku sumienia
2.2. Wymiar emocjonalny sakramentu pokuty i pojednania
2.3. Wymiar motywacyjny i behawioralny sakramentu pokuty i pojednania

Rozdział II ZAGROŻENIE WARTOŚCI SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA ZE STRONY NIEKTÓRYCH SYSTEMÓW PSYCHOLOGICZNYCH
1. Program psychoterapeutyczny usuwania poczucia winy
1.1. Behawiorystyczne podejście do problemu poczucia winy
1.2. Psychoanalityczna interpretacja poczucia winy
1.3. Poczucie winy w psychologii humanistycznej
2. Ocena krytyczna teologiczna i psychologiczna
2.1. Poczucie winy w świetle psychologii eklezjalnej
2.2. Pokuta jako droga do dojrzałości osobowej
a) Psychologiczne aspekty dojrzałości osobowej
b) Teologiczne aspekty dojrzałości osobowej i chrześcijańskiej

Rozdział III KIERUNKI POSZUKIWANIA MIEJSCA PSYCHOTERAPII W SAKRAMENCIE POKUTY
1. Nurty psychoterapii współczesnej
1.1. Nurt psychoanalityczny
a) Czynniki lecznicze w psychoanalizie
b) Techniki psychoterapeutyczne
1.2. Nurt behawioralno-poznawczy
a) Terapia behawioralna
b) Terapia poznawcza
1.3. Nurt humanistyczno-egzystencjalny
2. Sakrament pokuty i pojednania psychoterapia
2.1. Psychologiczna definicja przebaczenia
2.2. Przebaczenie w psychoterapii
a) Przebaczenie winnym z przeszłości
b) Przebaczenie samemu sobie
c) Przebaczenie w terapii małżeńskiej i rodzinnej
2.3. Przebaczenie w sakramencie pokuty i pojednania
2.4. Wzajemność relacji między sakramentem pokuty i pojednania a psychoterapią
a) Współzależności między okazywaniem a szukaniem przebaczenia
b) Wewnętrzna przemiana serca
c) Ujawnienie własnego wnętrza
d) Restytucja
e) Pojednanie
3. Teologiczno-terapeutyczna rola sakramentu pokuty i pojednania
3.1. Uwarunkowania psychiczne penitentów
a) Potrzeba werbalizacji
b) Potrzeba ekspiacji
c) Potrzeba wsparcia duchowego
d) Potrzeba doskonałości i określenia sensu życia
e) Potrzeba samoanalizy i samowychowania
f) Potrzeba miłości siebie
g) Potrzeba radości
3.2. Odnowa indywidualna
3.3. Odnowa wspólnotowa
3.4. Pokuta drogą do Eucharystii

Rozdział IV RELACJA MIĘDZY SPOWIEDNIKIEM A PSYCHOTERAPEUTĄ
1. Spowiednik w roli „psychoterapeuty”
1.1. Szafarz sakramentu pokuty i pojednania
1.2. Rola spowiednika w terapeutycznym wymiarze spowiedzi
a) Osobowość spowiednika
b) Cechy spowiednika
1.3. Rola terapeuty
1.4. Cele posługi spowiednika a psychoterapeuty
2. Współpraca spowiednika z poradnictwem psychologiczno-pastoralnym
2.1. Kontekst eklezjalno-społeczno-psychologiczny
2.2. Obszary współpracy spowiednika z poradnictwem psychologiczno-pastoralnym

ZAKOŃCZENIE
WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA

Władysław Juszczak CSsR

Psychoterapeutyczny aspekt sakramentu spowiedzi

Wydawnictwo Homo Dei

Kraków 2008