Świąteczne zwyczaje

Na początku XX w. święta wyglądały zupełnie inaczej niż dzisiaj. Ważna była religia, a razem z nią tradycja, zwyczaje i obrzędy. Teraz sztuczny plastikowy świat zdusił nastrój tych radosnych świąt, przyćmił barwy bibułkowych ozdób. Wszystko się zmienia. To co nowe zazwyczaj budzi zachwyt, a spycha na dalszy plan rzeczy przestarzałe. Nie wracamy do korzeni, chyba że...

- Proszę dalej, teraz przechodzimy do sali z napisem: “Obrzędowość doroczna i rodzinna " - tymi słowami kontynuuję oprowadzanie młodzieży po Muzeum Regionalnym “Dom Grecki" w Myślenicach. Jeszcze tak niedawno rówieśnicy zwiedzającej młodzieży chodzili po wsi, od domu do domu, śpiewali kolędy czy wystawiali jasełka. Teraz to tylko wspomnienie i muzealne rekwizyty.

Między starym a nowym

Na początku XX w. święta wyglądały zupełnie inaczej niż dzisiaj. Ważna była religia, a razem z nią tradycja, zwyczaje i obrzędy. Teraz sztuczny plastikowy świat zdusił nastrój tych radosnych świąt, przyćmił barwy bibułkowych ozdób. Wszystko się zmienia. To co nowe zazwyczaj budzi zachwyt, a spycha na dalszy plan rzeczy przestarzałe. Idziemy z duchem czasu ciągle zmieniającej się mody. Nie wracamy do korzeni, chyba że... zajrzymy do chatki dawno nie odwiedzanej cioci gdzieś daleko na wsi lub do naszego muzeum. Teraz, kiedy sklepowe półki uginają się od choinkowych ozdób, spoglądam na nie zupełnie inaczej. Chodząc po muzeum, ze łzą w oku patrzę na słomkowe pająki i przypominam sobie dawne czasy, kiedy wspólnie z babcią wycinałyśmy piękne koszyczki na orzechy. Wymagało to mnóstwo czasu i pracy, jednak ile sprawiało nam radości! Teraz żyjemy zbyt intensywnie. A przecież warto, choć na chwilę, oderwać się od przyziemnych zajęć i oglądając stare fotografie, trochę powspominać...

Święta Bożego Narodzenia a pogańskie zwyczaje

Obrzędy doroczne początku XX wieku były i nadal są ściśle związane z kościelnym rokiem obrzędowym. Jednak wówczas łączyły się one także z zachowanymi starymi pogańskimi wierzeniami. Również podczas Świąt Bożego Narodzenia elementy religijne przeplatały się z pogańskimi zwyczajami. Pod płaszczem chrześcijańskiej obrzędowości kryją się o wiele starsze wierzenia i tradycje. Święta Bożego Narodzenia to powtarzający się cykl od Wigilii (24 XII) do Trzech Króli (6 I), podczas którego wykonywano różne magiczne obrzędy i praktyki, mające zapewnić w nowym roku ogólny dobrobyt, urodzaj, płodność, zdrowie... Oczywiście z biegiem lat, niektóre zwyczaje nieodwracalnie odeszły w zapomnienie, a inne przetrwały, choć często mają odmienne znaczenie.

Dzień Wigilii

Szczególne znaczenie miał dzień wigilijny. Z nim wiązało się mnóstwo wróżb i przewidywań, dotyczących ogółu losów danej osoby lub całego gospodarstwa. Postępowanie w tym dniu, każda wręcz czynność, miały dodatkowe magiczne znaczenie. Ów dzień zaczynano od kąpieli w przerębli po to, żeby zapewnić sobie zdrowie na cały przyszły rok. Także od pogody zależały złe lub dobre wróżby dla młodych panien gotowych do zamążpójścia. Każdy w tym dniu miał wyznaczone obowiązki, aby dobrze przygotować się do wieczerzy. Trzeba było być bardzo ostrożnym i uważać, by nie ściągnąć na siebie złych następstw wróżby. Wieczorem, aby obrzędy były bardziej skuteczne, wnoszono do chaty siano, ziarno, a nawet snopy zboża jako symbol dostatku i urodzaju. Siano czy słomę kładziono przede wszystkim na stole wigilijnym. Pod spodem zaś umieszczano różne przedmioty (tj. siekierkę, łańcuch itp.), aby chroniły przed złem.

Wigilijna wieczerza

Wigilia była granicą pomiędzy codziennością a świętem. Następowała wówczas odnowa świata poprzez obrzędowy powrót do momentu stworzenia, do rajskiej rzeczywistości pełnej harmonii i dobrobytu. Stąd tradycja bogato zastawionego stołu wigilijnego. Liczne potrawy z płodów pól, sadów, lasów i wód nawiązywały do rajskiej obfitości i miały zapewnić dobre zbiory następnego roku.

Wieczerza wigilijna była symbolem pojednania nie tylko pomiędzy ludźmi, ale także pojednania człowieka z przyrodą i pojednania świata żywych ze zmarłymi. Zaczynano ją w chwili ukazania się pierwszej gwiazdy. Liczba osób zasiadających do stołu miała duże znaczenie (“trzynastka" oznaczała, że ktoś umrze w przyszłym roku). Nie zapominano także o pozostawieniu jednego wolnego miejsca. Zanim przystąpiono do spożycia wieczerzy, najpierw łamano się opłatkiem i składano sobie życzenia (w niektórych rejonach dzielono się też jabłkiem). Opłatek był ważnym symbolem pojednania, ale nie tylko. Wierzono również w jego moc neutralizacji wszelkiego zła. Tradycja dzielenia się opłatkiem sięga czasów średniowiecza. Już wówczas wypiekano także kolorowe opłatki. Przeznaczano je dla zwierząt lub do wyrobu ozdób. Były to wycinanki, gwiazdy i przestrzenne konstrukcje zwane “światami". Posiadały one magiczne znaczenie i miały chronić przed złem. Ponadto były symbolem narodzin Chrystusa - Pana świata. Wieszano je w izbach u powały lub na świątecznych gałązkach.

Rajskie drzewko

Po dzień dzisiejszy ważnym atrybutem Świąt Bożego Narodzenia jest drzewko świerka, sosny czy jodły. Symbolizuje ono odradzające się życie i dobrobyt. Wcześniej był to zwyczaj pogański. Jednak moda na strojenie bożonarodzeniowej choinki tak szybko się rozprzestrzeniała, że Kościół w rezultacie przyjął ją i określił świąteczną choinkę jako “rajskie drzewko". Pozwoliło to włączyć ten element w obrzędowość kościelną. Sam zwyczaj stawiania choinki pojawił się w polskich miastach pod koniec XVIII w. i przyszedł do nas z zachodniej Europy. Na wsiach drzewko w domach zagościło dopiero na początku XX wieku. Wcześniej jednak, przed pojawieniem się choinki ,w izbach umieszczano tzw. “podłaźniczki". Był to zazwyczaj wierzchołek świerka lub jodły powieszony szczytem do dołu. “Podłaźniczki" umieszczano w chatach u powały, a w innych budynkach gospodarczych nad drzwiami. Gałązki powieszone w izbach były przystrojone jabłkami, orzechami, świeczkami, a także wydmuszkami, wycinankami, “światami" i innymi ozdobami. Wszystko miało swój cel i symboliczne znaczenie. Świeczki zapalano dla dusz krewnych, którzy już odeszli z tego świata. Dostatek chleba, bogactwo i dobrobyt miały zagwarantować opłatki i ciasteczka miodowe, zawieszone na choince lub na “podłaźniczce". Ważne miejsce pośród dzieł związanych ze sztuką obrzędową zajmowały tzw. “pająki". Były one wykonywane w sposób fantazyjny ze słomy, papierów czy paciorków. Stanowiły motyw typowo dekoracyjny, tworząc w izbie niecodzienny świąteczny nastrój.

Kolędnicy i szopki

Pierwszy dzień Świąt Bożego Narodzenia obchodzono niegdyś bardzo uroczyście w kościele i w domu, ale wyłącznie w rodzinnym gronie. Dopiero 26 grudnia zaczynały się radosne psoty. W dzień św. Szczepana najpierw uczestniczono we Mszy św., podczas której święcono owies. Później obsypywano nim księdza i siebie nawzajem oraz składano sobie życzenia. Wieczorem pod chaty wyruszali pierwsi kolędnicy z gwiazdami. Wśród nich najbardziej charakterystyczny był dziad z workiem na dary i Żyd z kozą lub z turoniem. Śpiewy i tańce kolędnicze trwały zwykle do 6 stycznia, czyli do Trzech Króli. W tym samym okresie chodziły także grupy z kolorową szopką wykonaną z drewna, tektury i ozdobnego papieru. Bardzo często w dolnej części szopki znajdowała się miniaturowa scena z kukiełkami wykorzystywanymi podczas przedstawienia.

Szopki i jasełka mają bardzo bogatą historię. Zwyczaj ten znany już był w Europie w średniowieczu. Zapoczątkował go w 1223 r. św. Franciszek, tworząc na leśnej polanie inscenizację “żywych obrazów" związanych z historią narodzin Chrystusa. Następnie zakon franciszkanów przyczynił się do upowszechnienia tego zwyczaju w całej Europie. Z biegiem lat jasełka i szopki ulegały zmianie i stawały się coraz bardziej atrakcyjne. Dziś tradycja podtrzymywana jest przez organizowanie licznych konkursów, dzięki którym możemy podziwiać prawdziwe arcydzieła sztuki ludowej.

Agnieszka Turska - konserwator rzeźby; ukończyła studium fotograficzne na Akademii Sztuk Wizualnych w Poznaniu, pracownik Muzeum Regionalnego “Dom Grecki" w Myślenicach.