Sentymentalna pocztówka z Bieszczadów

Szczawne i Kulaszne to przyległe miejscowości położone w województwie podkarpackim, przy trasie Zagórz-Komańcza. Należą do powiatu sanockiego. Obie wioski łączy ze sobą ciekawa przeszłość i wyjątkowe osobliwości przyrodnicze.

Szczawne zostało założone w początkach  XV wieku w dobrach królewskich starostwa sanockiego jako jedna z pierwszych wsi prawa wołoskiego. We wsi urzędował krajnik, który był odpowiedzialny za wszystkie osady wołoskie należące do tego starostwa. Do jego podstawowych powinności należała służba wojskowa „w razie potrzeby”. Dzięki niej mógł podwyższać swój status społeczny. Niektórym krajnikom udawało się nawet uzyskać szlachectwo.

W okresie zaborów Szczawne weszło w skład rządowych dóbr kameralnych i zostało sprzedane rodzinie Groblewskich. Udało się jej utrzymać majątek aż do parcelacji po drugiej wojnie światowej. Jeden z członków tej rodziny, Michał Groblewski, napisał sztukę pt. „Grajek z gór” inspirowaną życiem Łemków.

Pod koniec XIX wieku w miejscowości były: młyn, tartak, cegielnia i dwie karczmy. Prawdopodobnie po 1872 roku, kiedy przez Szczawne przebiegała już trasa kolejowa, miejscowy dziedzic, Truskolaski, założył tu zakład zdrowotny o profilu klimatyczno-żętycznym. Pisano o nim w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1881 roku: „Szczawne ma zakład  zdrowotny, oprócz nisko zmineralizowanych wód, górskiego powietrza, zasoby lecznicze redukują się do świeżego mleka, które goście piją prosto po wydojeniu, do wybornej żętycy, wyrabianej w osobnym budynku i do kąpieli w rzeczułce”. Zakład zdrowotny w Szczawnem posiadał również pijalnię wód. Czerpano je z samowypływowych źródeł zwanych szczawami. Od nich właśnie pochodzi nazwa miejscowości.

Szczawne nie wytrzymało jednak konkurencji bardziej modnych w ówczesnych latach uzdrowisk. Dlatego Truskolaski zrezygnował wkrótce z prowadzenia swojego zakładu.

Na początku dwudziestego wieku miejscowość funkcjonowała jako latowisko (letnisko). Nie była jednak licznie odwiedzana przez kuracjuszy. Decydujący wpływ na ten stan rzeczy miał brak odpowiednich warunków lokalowych. W Szczawnem nie można było również uzyskać pomocy lekarskiej. Najbliższy punkt medyczny znajdował się w oddalonym o 15 km Bukowsku (przy trasie Karlików-Sanok). Wioska nie zapewniała również swoim gościom rozrywek i atrakcji kulturalnych takich jak koncerty, występy przyjezdnych teatrów, bale, rauty.  Dlatego kuracjusze woleli korzystać z propozycji uzdrowisk, które miały w tym czasie renomę. Na przykład  w Krynicy,  Rabce, Rymanowie i Iwoniczu.    

Obecnie Szczawne nie jest letniskiem. Trudno też zlokalizować źródła, z których wypływają, popularne wśród odwiedzających niegdyś wieś letników, szczawy.

Miejscowość jest jednak atrakcyjna pod względem turystycznym. Znajduje się w niej greckokatolicka cerkiew parafialna p.w. Zaśnięcia Matki Bożej. Udostępniana dla zwiedzających. Pochodzi z 1888 roku. Obecnie użytkuje się ją jako świątynię prawosławną. Obok cerkwi wznosi się drewniana dzwonnica z 1889 roku i cmentarz parafialny. Przy drodze między Szczawnem i Kulasznem można obejrzeć drewnianą kapliczkę z końca XIX wieku, która przed kilkoma laty została odrestaurowana. I dwie przydrożne kapliczki wzniesione w pobliżu.  

Warto dodać, że Szczawne ma także ciekawe położenie. Jest usytuowane w dolinie. Wieś otaczają wzgórza porośnięte lasami.
   
Znajdujące się w bliskim sąsiedztwie Szczawnego Kulaszne intryguje już samą nazwą, która wywodzi się od miejscowej potrawy – kuleszy (kleik z mąki) i zapewne oznaczała miejsce błotniste i grząskie. Równie niezwykłe jest położenie wsi. Część Kulasznego rozciąga się wzdłuż rzeki Osławy – przepływającej również przez Szczawne  – pozostała część miejscowości to wzgórza i doliny.

Kulaszne istniało już w 1538 roku. W XIX wieku powstał tu również zakład klimatyczno-żętyczny. Trudno powiedzieć czy powołano go do życia równocześnie z zakładem w Szczawnem, czy też powstał później. Na pewno funkcjonował w 1880 roku. Oferował wówczas kuracjuszom „wszelkie wody mineralne, restaurację i wygodne mieszkania, piękne spacery i ogród, nadto w niedalekiej Osławie kąpiele zimne rzeczne”. Dokładnie nie wiadomo kiedy Truskolaski zlikwidował prowadzony przez siebie zakład. Placówka na pewno działała jeszcze w 1883 roku, o czym informuje notatka pochodząca ze „Słownika Królestwa Polskiego”, w której pod hasłem Kulaszne czytamy: „wieś i zakład klimatyczno-żętyczny”.

W 1912 roku miejscowość była letniskiem. Nie posiadała jednak specjalnych mieszkań dla gości, którzy musieli wynajmować prywatne kwatery u miejscowych włościan. Dostęp do lekarza i do prowiantów można było uzyskać w oddalonym, aż o 24 km Zagórzu. Dlatego roczna frekwencja kuracjuszy nie przekraczała 60 osób. Dzisiaj Kulaszne nie jest letniskiem, ale prowadzona jest tutaj działalność agroturystyczna.

Dużą atrakcją turystyczną Kulasznego była niegdyś filialna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Michała Archanioła wzniesiona w 1912 roku. Po 1949 roku użytkowali ją wspólnie katolicy obu obrządków. Spłonęła w 1974 roku. Na jej miejscu wybudowano kościół filialny p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy, z którego korzystali także katolicy obu obrządków. W początkach XXI grekokatolicy wznieśli cerkiew p. w. św. Michała Archanioła. Znajduje się ona tuż obok miejscowego cmentarza. W świątyni można obejrzeć wizerunek cerkwi, która spłonęła. Współczesna cerkiew budzi duże zainteresowanie turystów przejeżdżających przez Kulaszne ze względu na interesującą architekturę i położenie.