Kościół i kultura w dialogu

Ewangelizacja kultury stanowi istotną część misji Kościoła od początku jego istnienia. Zapoczątkowany dwa tysiące lat temu dialog Kościoła z kulturą nadal trwa. Rozprawa prezentuje nowożytne dzieje i różne aspekty relacji między Kościołem a szeroko rozumianym światem kultury w nauczaniu papieży od Leona XIII do Jana Pawła II. Akcentuje zwłaszcza potrzebę i znaczenie inkulturacji Ewangelii oraz wskazuje na różne przestrzenie, w których się ona dzisiaj dokonuje.

KSIĄŻKA OTRZYMAŁA WYRÓŻNIENIE FENIKS 2009

Kościół i kultura trwają w permanentnym dialogu, gdyż Jezus Chrystus, stając się człowiekiem, wszedł w określoną kulturę. Ewangelia Chrystusa wypowiedziana jest zatem w języku i kulturze ludzkiej, co sprawia, że istnieje ścisły związek między wiarą a kulturą, między orędziem Chrystusa i Kościoła a człowiekiem, między chrześcijaństwem a kulturą. Chrześcijaństwo, będąc religią uniwersalistyczną głoszącą powszechną Bożą wolę zbawienia wszystkich ludzi1, jest też spotkaniem wiary z rożnymi kulturami. W rozumieniu współczesnego Kościoła owocem tego spotkania powinien być konstruktywny dialog.

Związki Kościoła i kultury postrzegamy jako wieloaspektowe i odnoszące się do relacji ogólniejszych – religii i kultury, wiary i kultury, Ewangelii i kultury, bądź też w pewnym uszczegółowieniu do wzajemnych implikacji teologii i kultury. Stwierdzić należy, że tematyka dialogu Kościoła z kulturą w ostatnich dziesięcioleciach należała do kanonu literatury teologicznej2, traktowana była jednak w sposób nieco redukcyjny, będąc sprowadzaną do perspektywy historycznej danego okresu albo też ograniczaną do kategorii estetycznych czy pastoralnych. Dlatego wydaje się rzeczą ze wszech miar słuszną systemowe opracowanie niniejszego zagadnienia, czego też w przedstawianej dysertacji się podejmuję. Kościół, będąc rzeczywistością nadprzyrodzoną, jest także „zanurzony w świecie”, z tej przyczyny – z historycznego punktu widzenia – zawsze dążył on do spotkania, a niekiedy konfrontacji z różnymi kulturami. Jan Paweł II w encyklice Fides et ratio zauważy: „Doświadczenie spotkania i konfrontacji z kulturami stało się udziałem Kościoła od samego początku głoszenia Ewangelii. Polecenie pozostawione uczniom przez Chrystusa, aby docierali wszędzie «aż po krańce ziemi» (Dz 1, 8), przekazując prawdę przez Niego objawioną, bardzo prędko pozwoliło chrześcijańskiej wspólnocie przekonać się o powszechności głoszonego orędzia i zetknąć się z przeszkodami, jakie wynikały z różnic kulturowych”. Można powiedzieć, że od zarania Kościół szukał dialogu z kulturami, będąc przekonanym, iż osoba i przesłanie Jezusa Chrystusa pozwalają człowiekowi stawać się w całej pełni sobą. Chrystus objawia bowiem, kim jest człowiek w całej swej głębi i jaką drogę musi pokonać, aby tak siebie, jak i społeczność, w której żyje, uczynić bardziej ludzkimi. Kultury pozostające w służbie człowieka uczą z kolei, jak uczynić świat bardziej ludzkim. W ten sposób wiara wchodzi w ścisłą relację z kulturą, ochraniając człowieka przed manipulacją, podporządkowaniem go nieludzkim uwarunkowaniom czy próbami różnorakiego wykorzystywania. Wiara we wcielonego Chrystusa nie tylko przekształca wewnętrznie osoby, ale również odnawia ludy i kultury, jak możemy to obserwować od początku chrześcijaństwa, gdy na podłożu kultury pogańskiej rodziła się autentyczna cywilizacja chrześcijańska, zdolna do zastąpienia dawnej kultury grecko-rzymskiej. Już w tym upatrywać możemy syntezy wiary i kultury, spotkania Kościoła i kultury.

Czasy nowożytne bezsprzecznie można nazwać epoką dialogu. Stwierdzić też trzeba, że stał się on właściwością kultury. W odniesieniu do relacji Kościół – kultura należy z kolei zauważyć, że dialog może stawać się wspólnym poszukiwaniem prawdy. Prawda objawia się bowiem jako wydarzenie międzyosobowe pośród ludzi, którzy otwierają się na siebie, świat, Boga. Otwarcie to wyzwala zdolność do ujmowania siebie samych, innych i kultury w różnej perspektywie oraz do oceny – siebie, innych, kultury – według zróżnicowanych kryteriów. W tym sensie można orzec, że dialog jest koniecznością, przed którą stanął Kościół, a zarazem i kultura, tracąca coraz bardziej swój wymiar uniwersalistyczny. Występujący od jakiegoś czasu rozpad „ducha jedności” paradoksalnie stwarza sytuacje sprzyjające dialogowi. Konieczność dialogu kulturowego i religijnego, zauważa M. Szulakiewicz, bierze się z utraty uniwersalizmów i absolutyzmów, z uświadomienia sobie, że los kultury jest wspólny, a ją samą odnajduje się często pośród sprzecznych i konkurencyjnych schematów wyjaśniania świata. Dialog w takim ujęciu byłby poszukiwaniem utraconego jednego świata, poszukiwaniem nie za cenę powrotu do utraconej przeszłości, ale myślenia scalającego i przywracającego równowagę, w uznaniu ograniczoności swego stanowiska i pozbyciu się dogmatyzmu swych poglądów.

W tym miejscu warto przywołać Buberowskie rozumienie dialogu. M. Buber pojmuje go szeroko jako miejsce spotkania człowieka z Bogiem: „Odwracanie się od świata nie pomaga w dojściu do Boga; nie pomaga do tego również wytrzeszczenie oczu na świat. Kto jednak widzi świat w Bogu, ten trwa w Jego obecności”. W koncepcji Bubera świat jest wmieszany w dialog człowieka z Bogiem, w dialog Boga z człowiekiem. Bycie człowieka w świecie konstytuuje się w dwoch wymiarach – horyzontalnym (ja–to) i wertykalnym (ja–ty). Stawanie się bytu ludzkiego, jego bycie osobą nie może mieć jedynie charakteru poznawczego, bez relacji, bez spotkania, bez wzajemności: „Nie istnieje Ja w sobie, istnieje tylko Ja podstawowego słowa Ja–Ty i Ja podstawowego słowa Ja–To”.

W ja i ty znajdujemy relację, bo „człowiek staje się Ja w kontakcie z Ty”9. Dzięki spotkaniu z ty człowiek dopełnia się w swoim ja. Ty oznacza dla Bubera drugiego człowieka, ale także świat istot duchowych bądź elementy świata przyrody. Przez rożnego rodzaju relacje ja nawiązuje kontakt nie tylko z jakimkolwiek ty, ale także z nieogarnionym Ty, ktore zaprasza ja do dialogu. Za pośrednictwem świata i tego, co w świecie (kulturze), człowiek wychodzi na spotkanie z nieogarnionym i wiecznym Ty – z samym Bogiem. Tego spotkania-dialogu potrzebuje człowiek, aby mógł znaleźć swoje dopełnienie. Uzasadnione wydaje się założenie, że odnajduje je w kulturze i poprzez kulturę.

Kultura jest dla Kościoła szczególną przestrzenią dialogu. Poszukiwanie I n n e g o i próba zrozumienia Go zawsze dokonywała się przez metaforę piękna i prawd ukrytych w sztuce, literaturze czy kulturze. Przez spotkanie z kulturą powraca się do stanu własnej świadomości, która pozostawała dotąd tajemnicą. Odkrywa się tajemnicę innego, dotąd nieznanego bytu, który ujawnia się w epifanii poprzez dzieła kultury. Stwierdzić trzeba, że spotkanie i dialog Kościoła w przestrzeni kultury jest możliwe i owocne ze względu na człowieka, który niezależnie od szerokości geograficznej jest jedną i tą samą istotą, jest ten sam, choć nie zawsze taki sam. Inaczej mówiąc, to człowiek jest uzasadnieniem spotkania Kościoła i kultury. W świetle powyższych uwag kluczowe w rozumieniu kultury stają się pojęcia osoby ludzkiej i koncepcji personalistycznej. Przyjmuję w niniejszych rozważaniach, iż kultury spotykają się na wielu poziomach, naprawdę spotykając się w człowieku. Spotkanie z drugim ugruntowuje bowiem tożsamość i świadomość indywidualności, pomaga człowiekowi dotrzeć do prawdy swego bycia. W ludzkim wzroście we własnej świadomości prócz spotkania z innym człowiekiem równie istotny jest kontakt ze sztuką i kulturą – one także są przestrzenią spotkania. Z perspektywy współczesnej stwierdzenie, iż człowiekowi do pełnej realizacji nie wystarcza technika, nabiera szczególnej mocy. Człowiek prócz zdobyczy cywilizacyjnych potrzebuje tradycji, duchowych wartości i oparcia się na transcendencji, w czym dopomóc mu może kultura. (...)

Ujmując interesujący nas dialog w perspektywie historycznej, zauważyć trzeba, że był on przez Magisterium Kościoła prowadzony w ciągu wieków, w zależności zaś od kontekstu historycznego miał rożne postaci i rożne nasilenie. Kościół interesował się kulturą ekonomiczno-techniczną, artystyczną, umysłową, religijno-moralną, społeczno-polityczną i wychowawczą, kulturą wspołpracy międzynarodowej, kulturą pokoju, kulturą dialogu, mediami jako nośnikiem kultury, kulturą społeczną i transcendentną, nie ignorując antykultur w postaci nacjonalizmu, laickości, „kultury śmierci”. Wszystkim tym aspektom kultury poświęcę w niniejszej rozprawie sporo uwagi. Zaznaczmy tu, że we współczesnej rzeczywistości, która z powodu oddalenia się społeczeństwa od chrześcijaństwa określa się niekiedy jako postchrześcijańską, nie wszyscy akceptują mediacyjny charakter Kościoła pozostający pomiędzy objawieniem Boga a żywą wiarą i doświadczeniem religijnym ukonkretnionym w codziennym życiu. Dobrze oddaje to znane powiedzenie „Pan Bog – tak, Kościół – nie”. Z tego powodu – w moim rozumieniu – wyzwaniem czasów staje się odnowienie kultury, by była zdolna budzić sumienia i krytycznie oceniać współczesne fenomeny społeczne oraz aby mogła pozostać naturalnym sprzymierzeńcem i interlokutorem Kościoła.

WYKAZ SKRÓTÓW
WPROWADZENIE

ROZDZIAŁ I PERSPEKTYWA PRZEDSOBOROWA
1. Rozumienie kultury w perspektywie chrześcijaństwa
1.1. Chrześcijaństwo w spotkaniu z kulturą
1.2. STAROŻYTNA KONCEPCJA KULTURY
1.3. NOWOŻYTNA KONCEPCJA KULTURY
1.4. POJĘCIE CHRISTIANITAS
1.5. Koncepcja kultury religijnej
1.6. ROLA RELIGII W TWORZENIU KULTURY
2. DIALOG KOŚCIOŁA Z KULTURĄ W DOKUMENTACH PRZEDSOBOROWYCH
2.1. Otwarcie na nową kulturę Leona XIII
2.2. SPOR Z MODERNIZMEM PIUSA X
2.3. PROGRAM NAPRAWY CYWILIZACYJNEJ BENEDYKTA XV
2.4. CIVITAS HUMANA XI
2.5. Cywilizacja chrześcijańska Piusa XII
3. PREKURSORZY DIALOGU WIARY I KULTURY
3.1. Kultura integralna J. Maritaina
3.2. KULTURA EGZYSTENCJI R. GUARDINIEGO
3.3. KULTURA TEONOMICZNA P. TILLICHA
3.4. ORGANICZNY ZWIĄZEK RELIGII I KULTURY CH. DAWSONA
3.5. DIALOG CHRZEŚCIJAŃSTWA I KULTURY H.R. NIEBUHRA
4. TEOLOGICZNA PERCEPCJA NOWEJ KONCEPCJI KULTURY
4.1. Świadomość kulturowa Kościoła
4.2. OCENA MODERNIZMU
4.3. NOWA PERSPEKTYWA KULTUROWA I JEJ PRZEDSTAWICIELE
4.4. ROZUMIENIE KULTURY W TEOLOGII PRZEDSOBOROWEJ

ROZDZIAŁ II PERSPEKTYWA SOBOROWA
1. Koncepcja kultury Jana XXIII
1.1. Kultura religijna i moralna
1.2. Kultura ekonomiczna
1.3. Kultura polityczna
1.4. Kultura współpracy międzynarodowej
1.5. Kultura pokoju
2. Relacja Kościół – świat w nauczaniu Pawła VI
2.1. Kościół zanurzony w świecie
2.2. Ewangelizacyjny charakter kultury
2.3. Kulturowa koncepcja rozwoju społeczeństw
2.4. Kultura intelektualna
2.5. Kultura dialogu i dialog kultur
2.6. Środki społecznego przekazu jako nośnik kultury
3. Przewodnie linie soborowego nauczania na temat kultury
3.1. Nowa epoka kulturowa w życiu Kościoła
3.2. Kultura w schematach przygotowujących Konstytucję Gaudium et spes
3.2.1. Schemat z maja 1963 roku
3.2.2. Schemat z Lovain
3.2.3. Schemat z Zurychu
3.2.4. Schemat z Ariccii
3.3. Soborowa antropologia kultury
3.4. Relacja wiary i kultury
3.5. Dialog i kultura w misyjnej działalności Kościoła
3.6. Nowe spojrzenie na sztukę kościelną
4. Koncepcja kultury w ujęciu Jana Pawła II
4.1. Różnorodne wymiary kultury
4.1.1. Antropologiczny wymiar kultury
4.1.1.1. Koncepcja osoby
4.1.1.2. Koncepcja kultury
4.1.1.3. Człowiek w kulturze
4.1.1.4. Praca jako kultura
4.1.2. Społeczny wymiar kultury
4.1.3. Transcendentny wymiar kultury
4.2. Stosunek wiary do kultury
4.3. Teologia kultury
4.4. Relacja prawdy i kultury
4.5. Inkulturacja wiary
4.6. Kulturowa wspólnota Europy
4.6.1. Kulturowa koncepcja Europy
4.6.2. Wiara fundamentem kultury europejskiej
4.6.3. Kulturowe zagrożenia Europy
4.6.3.1. Pseudokultura konsumizmu
4.6.3.2. Pseudokultura nacjonalizmu
4.6.3.3. Pseudokultura laickości
4.6.3.4. „Kultura śmierci”
4.7. Teologia sztuki
4.8. Kultura miejscem dialogu Kościoła ze światem

ROZDZIAŁ III PERSPEKTYWA WSPÓŁCZESNA
1. Kultura współczesna a nauka Kościoła
1.1. Antynomie współczesnej kultury
1.2. ZAGROŻENIA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY
1.3. CHARAKTER SZTUKI W KONTEKŚCIE KULTURY WSPÓŁCZESNEJ
1.4. ŚWIATOPOGLĄD KONSUMPCYJNY A KULTURA
1.5. KULTURA GLOBALNA A TOŻSAMOŚĆ
2. PERSONALISTYCZNA KONCEPCJA KULTURY
2.1. Personalistyczna koncepcja osoby
2.2. GODNOŚĆ I PRAWA OSOBY LUDZKIEJ W PERSONALIZMIE CHRZEŚCIJAŃSKIM
2.3. CZŁOWIEK W PERSPEKTYWIE WSPÓŁCZESNEJ KULTURY
2.4. KRYZYS OSOBOWEGO WYMIARU CZŁOWIEKA KRYZYSEM KULTURY
2.5. CZŁOWIEK TWÓRCA WARTOŚCI W KULTURZE
2.6. DIALOG JAKO KOMUNIKOWANIE SIĘ OSÓB PRZEZ KULTURĘ
3. DIALOG TEOLOGII I KULTURY
3.1. Wiara w Chrystusa źródłem kultury człowieka
3.2. KONCEPCJA TEOLOGII KULTURY
3.3. TEOLOGICZNE KSZTAŁTOWANIE KULTURY
3.4. KULTUROWE KSZTAŁTOWANIE TEOLOGII
3.5. TEOLOGIA JAKO RODZAJ MEDIACJI MIĘDZY WIARĄ A KULTURĄ
4. TEOLOGIA PIĘKNA
4.1. Personalizacja piękna
4.2. DIALOG KOŚCIOŁA I SZTUKI
4.3. ESCHATYCZNY CHARAKTER SZTUKI
4.4. „DROGA PIĘKNAH JAKO SPOSÓB EWANGELIZACJI I DIALOGU
5. DZIAŁALNOŚĆ STOLICY APOSTOLSKIEJ NA RZECZ DIALOGU Z KULTURAMI
5.1. Zadania i działalność Papieskiej Rady ds. Kultury
5.2. WSKAZANIA PAPIESKIE DOTYCZĄCE DIALOGU KOŚCIOŁA Z KULTURAMI NASZYCH CZASÓW
5.3. FUNDAMENTALNE ZAŁOŻENIA DIALOGU KOŚCIOŁA Z KULTURĄ WEDŁUG PAPIESKIEJ RADY DS. KULTURY
5.4. NOWE FORMY DIALOGU KOŚCIOŁA ZE ŚWIATEM ARTYSTYCZNYM

ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
SUMMARY
CONTENTS
INDEKS NAZWISK

Witold Kawecki CSsR

Kościół i kultura w dialogu

Wydawnictwo Homo Dei

Kraków 2008